Ludzie czytają Karpowicza i żyją /Balladyny i romanse -Ignacy Karpowicz/ DKK

Ostrzegam! Odgrzałam stareńkiego kotleta. Jest mega przydługi. Podobnie jak książka o której go wysmażyłam...

Myślę, że tak w połowie możecie już go wypluć.

Opis na okładce zachęcający. Pierwsze kilka stron wciąga i intryguje. A potem już tylko coraz gorzej. Cokolwiek obiecujecie sobie po tej książce, zaczynając ją czytać, zapomnijcie o tym. Oczyśćcie umysł i przygotujcie się na wchłanianie jej w drobnych porcjach. W dużych kęsach jest niestrawna.

Powieść ma budowę szkatułkową i dzięki temu autor mógł pozwolić sobie na nieograniczoną grę formą i narracją. Końcowym tego tworem jest wieloaspektowe pomieszanie z poplątaniem: konwencji, kontekstu, prowokacji i kiczu, aluzji i gry, raz subtelnej raz wulgarnej. Treść składa się z kilku części: w pierwszej kolejności poznajemy zwykłych śmiertelników, których los zazębi się z losami bogów. Tych drugich przyłapujemy w podniebnych pieleszach. W końcowej części swojej przydługiej książki, autor przedstawia nam perypetie, jakie wynikają ze spotkania jednych i drugich.

Zeus postanawia wykorzystać postępującą sekularyzację i spadek wpływów bogów chrześcijańskich (nie bez kozery autor mówi o nich w liczbie mnogiej) i przejąć władzę. Wysyła więc Hermesa na ziemię, by ukradł kawę i żelazka, których to miejsce mieliby zająć bogowie (?). Nie do końca wszystko jednak idzie zgodnie z planem. Część bogów znudzona wiecznością i postępującą biurokracją w mieście miast, postanawia zstąpić na ziemię dobrowolnie. Część zostaje do tego zmuszona w związku z plajtą Banku Materii i zamknięciem Nieba. Te dwa światy: Ziemia i Niebo, zostają oddzielone od siebie grubą kreską.

Zanim jednak do tego dojdzie, zapoznajemy się z symbolicznym zacieraniem się wszelkich granic, które to następuje w niebie (stylizowanym na podobieństwo ziemi - nawet tam dotarły fotele z Ikei): mieszkańcy różnych podniebnych dzielnic (chrześcijańskiej, pogańskiej, egipskiej, greckiej itd.) wspólnie imprezują, prowadzą interesy i łączą się w pary. Atena jako jedyna sprzeciwiająca się ojcu, zostaje szybko wyeliminowana z gry strzałą Erosa. Zakochana postanawia zstąpić na ziemię ze swoim ukochanym – mężem! - Ozyrysem. Po wiekach wstrzemięźliwości bogini nie może, jak na złość, zostać zdeflorowana, ponieważ jej mężowi Set znów ukradł „klejnoty”. Mimo to z pomocą boskiej mocy zachodzi w ciążę. Nike zostaje nam tu przedstawiona jako bizneswoman, posiadająca na ziemi potężny koncern z odzieżą sportową. Pamiętacie? To ta, która zawsze się waha – w tej powieści również, ponieważ nigdy nie wie, po której stanąć stronie, by być po tej zwycięskiej… Miłość jednak odbiera jej racjonalność oglądu i Nike ryzykuje związek z Jezusem. Wspierając ukochanego, głównie finansowo, zamieszkuje z nim na ziemi. Poznajemy tutaj również prawdziwych rodziców Erosa: Hermesa i Aresa, którzy przyłapani in flagranti przez syna (ponieważ wciąż się bardzo kochają, a chcieli to przed nim ukryć), postanawiają w celu zadośćuczynienia mu krzywd, odgrywać rolę kochającej się rodziny na ziemi. Pech chce, że wybierają kraj ziejący homofobią.

Kraj o którym mowa, ten w promocji, do którego wybrać się najtaniej, to Polska. A Karpowicz przechodzi samego siebie opisując jego rzeczywistość: „Stosunkowo stabilna demokracja, dominująca religia: katolicyzm magiczny oraz Stocznia Gdańska, główne osiągnięcia: Fryderyk Chopin i bigos […]. Tolerancja w zaniku od XVII wieku, są muzykalni, mieszczą się w pięciolinii, literatura skupiona na narodowych kompleksach, trudno przetłumaczalna, z kawalerią na czołgi kanałami […], wydobywają sporo węgla, sieją rzepak, chętnie jedzą grzyby w ślinie oraz zepsute ogórki […]. Stosunek seksualny trwa zwykle poniżej kwadransa, wliczając w to grę wstępną. Orgazm właściwie nie występuje. Przemoc w rodzinie ma się dobrze. Płodność nieszczególnie”. Czytelnikowi uśmiech nie schodzi z ust, a Bogowie lądują w tym bagienku jeden po drugim i zaczynają mieszać w życiu ludzi. Z tego całego mieszania wychodzi jednak niewiele, żeby nie powiedzieć, że wielkie, okrągłe zero, czyli nic. Zamieszanie, które ma nastąpić, które sugerowane jest przez większość czasu w książce, nie następuje w ogóle.

Czytając o naszym polskim małym, kwaśnym światku, kiwam głową potakująco: tak oglądamy głupie programy w telewizji, tak kupujemy w biedronce, tak jesteśmy nudni, tak rządzi nami przeciętność. Tylko, co z tego? Co autor chciał osiągnąć kpiąc z wszystkiego do żywego. W pewnym momencie kpina przestaje śmieszyć, obnaża swoją płytkość i wzbudza współczucie.

Koniec końców niebo zostaje zamknięte, przetrwało przynajmniej znacznie dłużej niż piekło, które nie funkcjonuje już od dawna. Balladyna, o ile kojarzycie - taki czarny charakterek Słowackiego: nie może znieść faktu, że utknęła w niebie i jeszcze jej się dobrze powodzi! Ma świetnie prosperującą firmę cateringową (wspólnie z Aliną i Grabcem), biznes pozwolił jej wydostać się ze slumsów dzielnicy pogańskiej. Zrozpaczona, nie mogąc pogodzić się z brakiem Piekła, zstępuje na ziemię, by je odnaleźć. Szuka go w przeróżnych zakątkach (skażonych wojną, przemocą i nieszczęściami), stając się świetną dziennikarką. Niektórzy po prostu skazani są na sukces. Obecność Balladyny w powieści nie jest jednak niczym innym uzasadniona (sic!).

Pomieszania z polątaniem ciąg dalszy...

Autor przeprowadza nas przez świat ludzi biednych, samotnych, rodzinnych, gejów, imprezowiczów. Niestety nie wiadomo, w jakim celu i co z tego ma wynikać. Postacie zwykłych śmiertelników są nakreślone wiarygodne, ale tylko do pewnego momentu. Pewnie wpływ na nagłą niewiarygodność ma ingerencja pierwiastka boskiego. Chuligan, z poziomem inteligencji zdychającego pierwotniaka (nie obrażając pierwotniaków) z perspektywą na przyszłość: menel lub etatowy więzień, nagle staje się czułym i wrażliwym młodzieńcem, prawdziwie kochającym i snującym rozważania o istocie życia. Podobnie sztuczny jest Rafał: filozof – onanista, mężczyzna, który snuje rozważania filozoficzne, w czasie, gdy trzyma głowę między nogami Afrodyty. Jeśli ktoś chce mi wmówić, że męski mózg tak funkcjonuje, to muszę się zbuntować. Przemiany zakorzenionej w stereotypach Kamy i nimfomanki Anki, też są mocno naciągane. Postać Olgi budząca na początku moją niekłamaną sympatię, w pewnym momencie też traci cały swój urok. Jedynie realny poprzez swoje odrealnienie jest Artur: umysł dziecka uwięziony w ciele i świecie dorosłego człowieka. Spośród relacji Bóg – Człowiek, najlepiej nakreślona jest właśnie ta pomiędzy chłopcem, a Jezusem – najsympatyczniejszym z Bogów. Jezus, który nie patrzy na mnie ze zbolałą miną, lecz taki, który schodzi z krzyża by zagrać ze mną w play station i staje się moim najlepszym kumplem, to świetna alternatywa dla kościoła, który utknął z wizją nawracania w średniowieczu. Wbrew pozorom tak nakreślony obraz Chrystusa nie jest wcale obrazoburczy (pomijając to, co niektórzy pomyślą o jego związku z Nike). Taki Jezus – ludzki - jest mi bliższy.

Na kartach książki zawitały również postacie epizodyczne, których obecność ma dopełnić obraz bohatera ważniejszego np. Alina i Grabiec rozbudowują Balladynę. Sporo jest także postaci zaniedbanych, na które ewidentnie zabrakło pomysłu np. Lucyfer i Apollo. Zostają gdzieś po drodze porzuceni. Autor, co jakiś czas, przypomina sobie o nich i próbuje ich nieudolnie reanimować - z pewną ociężałością wkładając im słowa w usta i myśli w głowy, jakby już sam nie wiedział, co można mówić i myśleć na ich miejscu.

Karpowicz bardzo starał się, żeby jego postacie nie były jednowymiarowe. Niestety bez powodzenia. Bohaterowie są tak mało charakterystyczni, że zlewają się w jedno. Brak wyraźnej indywidualizacji powodował, że pod koniec książki dopiero po dłuższym zastanowieniu dochodziłam do tego kim jest Bartek, Maciek itp. W pewnym momencie przestali być „jacyś”, zlali się w papkę, tak jak wyśmiewana przez Karpowicza popkultura. Na szczęście, jeżeli chodzi o Bogów, takich problemów nie było (tutaj składam hołd poprzedniemu systemowi edukacji).

Narrator uchyla przed nami rąbka tajemnicy, a właściwie to odziera ją z całego odzienia. Pozwala nam zaglądać w myśli bohaterów. Dla nas prześwietla ich, tłumaczy sposób ich pojmowania rzeczywistości. Jest wszechpotężny i wszystkowiedzący. Zostając postawieni w takiej sytuacji, odkrywamy, jakie banalne mogą być motywy ludzkiego postępowania. Zaczynamy spoglądać na naszego sąsiada inaczej niż zwykle. Bogowie również nie postępują i nie zachowują się tak, jakbyśmy się tego mogli spodziewać: wprowadzają się do mieszkania w ponurym blokowisku zamiast do willi z basenem, chociaż mówią o sobie jak rasowi celebryci.

Karpowicz zastosował również bardzo ciekawy zabieg: bohaterowie ziemscy, a z Bogów Apollo, nie mówią sami za siebie – nie mają głosu, reprezentuje ich obdarzony wszechwiedzą narrator. Reszta Bogów oraz Pojęcia przedstawiają się samodzielnie. Dodatkowym (wcale nienowatorskim) chwytem literackim jest wprowadzenie właśnie dodatkowych bohaterów w postaci Pojęć, którym autor oddaje głos. Ich obecność pozwala oddać się Karpowiczowi jego najwyraźniej ulubionej żonglerce słownej, z której niewiele dla treści wynika. Pierwszym przedstawiającym nam się pojęciem/ideą/przedmiotem symbolicznym jest chińskie ciasteczko – esencja banału, który to powinien być współczesnym popkulturowym bogiem. Nota bene, którego mądrości nieustannie serwuje nam pisarz. Wprowadzenie pojęć miałoby sens, gdyby zostało to zrobione w przemyślany sposób. Skoro autor symbolicznie chce przedstawić rozpad wartości, zacieranie się znaczenia pojęć (Pamięć, Czas, Entropia, Narracja, Koniec, Związek Przyczynowo – Skutkowy) i uderza tak mocno w kulturę masową (chociaż traktat o upadku kultury to zdecydowania nie jest i nie miał być) i ogłupienie społeczeństwa, mógł oddać głos: Hipermarketowi, Mediom, Darkroomowi, Promocji, Celebrcie (czyli Nowym Bogom). Słowem kluczem w „Balladynach i romansach” jest bowiem: pop. Popkultura, czy era mass mediów jest tutaj przedstawiona jako forma bardzo agresywnej ekspansji, która dokonuje lobotomii na szarych komórkach jednostek nią potraktowanych, czyli każdego z nas. Przenosi się droga kropelką, zakażając coraz większe obszary: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości… Wszystko, co do tej pory stworzono, także Bogowie, zostaje przemielone przez maszynkę popkultury. Ale z pochwałą oryginalności i odkrywczości tego powieściska bym się wstrzymała. Wszystko już gdzieś było. Już widziałam te banalne mądrości i żarty na demotywatorach i kwejku itp. Autor nas nimi zaszczyca, ponieważ obawia się, że w innej formie już niczego nie przyswoimy. Sami staliśmy się banałami z chińskiego ciasteczka. Zaprzeczanie popkulturze ma ukazać, jak głęboko w niej tkliwy.

Zaczynam już sama odpadać...

Karpowiczowi nie można odmówić ogromnej wiedzy, to prawdziwy erudyta i wspaniały obserwator. Bezlitośnie ukazuje schematy i rytmy życia, uszczypliwie diagnozuje rzeczywistość, papkowatość mikroświatów postaci. Niestety za bardzo stara się sam być bohaterem własnej książki, jej numerem jeden…czyniąc z niej podręcznik wiedzy pana K. zamiast dobrej powieści. Totalna bufonada. Można ironizować nieco zgrabniej nie poddając w wątpliwość swojego szacunku dla osiągnięć myślicieli z innych epok – bo to z czego się pan nabija, panie Karpowiczu, pana ukształtowało. Od „mistrza” dostało się Grocholi, Coelho, Freudowi - ogólnie psychologii, mass mediom; Polsce i Polakom dzisiejszej doby, pełnej marazmu, rozstrzelenia, upadku wartości i po prostu upodlenia. Jednak ktoś, kto nabija się z Coelho (za którym nie przepadam), powinien mieć w sobie troszkę pokory, zwłaszcza, że sam nie wypada najlepiej. Czy zabolałaby go parafraza jego własnych słów: „Ludzie czytają Browna i żyją” na „Ludzie czytają Karpowicza i żyją”? Jego powieść jest nieporadna, mimo ogromnego potencjału. Jej gabaryty miały sprawić, że będzie pretendować do roli epopei narodowej XXI wieku? Jeżeli tak, to obawiam się, że jest zbyt mocno osadzona w tu i teraz Polski, by obronić się z upływem czasu. Może nawet stanie się symbolem tego, od czego autor próbuje się odciąć? Aż żal się człowiekowi robi, gdy uświadomi sobie, że pisarz postępuje jak uczniowie, którzy nie są w stanie zrozumieć, dlaczego dostali jedynki, skoro tak dużo napisali… Odniosłam wrażenie, że ta powieść jest zlepkiem pomysłów, nie wydrukowanych felietonów, które zostały na dnie szuflady i których szkoda byłoby nie wykorzystać. Był pomysł, są umiejętności, zabrakło jednak ogólnego spojrzenia, które pozwoliłoby zazębić wszystkie elementy książki w logiczna całość.

Można zachwycać się tym, że książka obala porządki, mity i symbole. Ale czy deptanie czegoś jest jedyną formą uwypuklenia wad? Można wejść w polemikę z tym, co już przeswojone i ugruntowane na innym polu/płaszczyźnie. Sprawia to wrażenie, że i rozważania o sensie życia i oblanie symboli i mitów jest pozerskie. Jeśli ma być to książka dla ludzi o otwartych umysłach. To, dlaczego umysł pisarza wydaje się być zamknięty i przekonany o słuszności swoich racji. Naprawdę można było stworzyć powieść, w której na nowo zbudowano by mitologię, nie tylko burząc i ośmieszając starą.

Jak już mówiłam, z jednej strony jest ogromna wiedza, z drugiej rewelacyjny pomysł. Zderzenie nieba, czyli miejsca zamieszania bogów, jakich kiedykolwiek ludzkość stworzyła, z rzeczywistością Polski, kraju z promocji, jest niebanalne. Niebo zbudowane na podobieństwo ziemi, a Bogowie na podobieństwo ludzi, otwiera przed nami nowe perspektywy i wyobrażenia. Zachęca nas do postawienia sobie kilku pytań: czy to już ostania prosta do rozpadu wszechrzeczy, do której nieuchronnie dąży każdy przejaw egzystencji, nawet boskiej? Czy jedyną szansą dla ludzkości i człowieka jest destrukcja, tylko to da szansę narodzić się światu na nowo? Wymowną odpowiedzią jest milczący bóg, szef dzielnicy chrześcijańskiej, w zadumie sączący ambrozję w knajpie w zamkniętym już niebie.

Ale o czym to ja...?

Jest zamaszysty początek, po którym obiecywałam sobie wiele, potem olbrzymie rozwinięcie i zakończenie na szybko. Chciałabym się tutaj doszukiwać odniesienia do nici snutej przez Mojry i tego, że „ciach” nadchodzi w najmniej oczekiwanym momencie, ale chyba w powieści można było inaczej to zaakcentować. Forma też rozczarowuje (szybko się wyczerpuje), treść przeładowana jest aluzjami, a język zbyt udziwniony. Zbyt wiele słów, za mało treści, powoduje, że męczy nas ciągła nimi żonglerka (jakkolwiek dobra by nie była, jest jej zbyt wiele). Gra znaczeń prowadzi do niejasności i ciężkości tekstu. To, co ratuje i buduje ciekawy klimat to: miraż wulgarności i lirycznej delikatności. Porcja groteski, tragizmu i poczucia humoru – nie mogę powiedzieć, że się nie śmiałam.

Niby dzieje się wiele, ale głównie w głowach bohaterów ziemskich i w niebie. Poza tym cała akcja rozgrywa się w przeciągu kilku styczniowych dni. Brakuje napięcia, naiwnie oczekuje się na ciąg dalszy, porywa nas nurt nudy, narrator przegaduje całą fabułę. Świat jest statyczny mimo swej dynamiki. Autor zatrzymał czas, spowolnił świat, do granic możliwości, praktycznie zatrzymując go w miejscu. Coś się dzieje, następuje stop klatka i te same wydarzenie oglądamy z różnych perspektyw (np. wszystkich obecnych po kolei i jeszcze dowiemy się, co w tym czasie robi kilkoro sąsiadów i ludzi w okolicy). Autor rzuca nami w czasie i przestrzeni, zaginając rzeczywistość – a to już zdecydowanie za dużo.

Nie popłynęłam z autorem, nie dałam się wciągnąć w świat postaci. Nie jest to książka wybitna. Nie budzi się w człowieku chęć walki z tą rzeczywistością, którą wykpiwa. Nie ogarnęła mnie Karpowiczomania. Wciąż widzę niewykorzystany potencjał, bo jeżeli chodzi o efekt to wolę zamknąć oczy. Przesyt i nadmiar, a nawet niedosyt i niesmak.

Mam nadzieję, że autor jest w stanie odeprzeć wszelkie zarzuty, ukazując miałkość myślenia czytelników. Że mimo wszystkiego, czego się doszukałam, gdzieś w treści ukryta jest tajemnica, której nie odkryłam. Czy siłą pisarza jest to, że drwi również sam z siebie i dlatego tak trudno jest tę książkę jednoznacznie interpretować? A może to ukryta pod pozorem, gdy zabawy i kpiny, rozprawa o miejscu dzisiejszych wartości, w życiu człowieka. A może najważniejszym wyjaśnieniem jest niepozorne, ale przewrotne zdanie: "Rafał głosił, co napisał, choć nie był tak głupi, żeby wierzyć w to, co mówił"?

*Okładka akcentuje podział światów, który w rzeczywistości tkwi w każdym człowieku. Coś jakby mitologiczna telenowela, scalenie klasyki i kiczu. Składa się na nią: zestawienie dwóch fotografii starożytnej rzeźby oraz prawie nagich dzieci w okularach przeciwsłonecznych ustawionych w kręgu naprzeciwko świeczki. Na owej okładce wyraźnie zaznaczono, że książka otrzymała Paszport Polityki. Z ciekawości sprawdziłam, za co: za rozmach (to by się zgadzało, poszedł zdecydowanie w ilość), za odwagę (no dobra, niech będzie), poczucie humoru (o tutaj się w pełni zgadzam) i zaufanie do czytelnika (chyba za nadzieję, że ten dobrnie do końca J).

Czytliwość: 3/6

Wydanie: 5/6

Okładka: 4/6

Ocena 3,5/6

Autor: Ignacy Karpowicz

Tytuł: Balladyny i romanse
Wydawnictwo: Wydawnictwo Literackie
Wydanie: I
Rok wydania: 2011
Oprawa: miękka
Ilość stron: 580

Cena z okładki: 29,90 zł

 

Fragmenty

Anka miała raczej niepospolity i bardzo osobliwy gust muzyczny, a właściwie – gust bardzo pospolity typu rmf fm i radio zet, choć w nieoczekiwanym kontekście. Kochała muzykę najgorszej jakości, wtórną źle zaśpiewaną, zagraną, zaaranżowaną.

Anka wychwytywała każdy fałsz. Cieszyło ją tropienie twórczej niemoty, nieudanych aranżacji i koślawych fraz. Niekiedy czule mówiła o swoich ulubionych muzykach: moje debilątka, kto was posłucha, jeśli nie ja? Kto wytrzyma ten brak talentu? Jestem waszą świętą, pod wezwaniem umpa- umpa, rym dokładny, jestem wasza aż do dna, dopóki prąd nas nie rozłączy.

Anka nie potrafiła słuchać dobrej muzyki. Stawała się niespokojna, płakała. Dała sobie spokój. Ludzie czytają Brona i żyją, ja mogę słuchać Ich Troje lub J. Lo.

 

Moje imię jest Jezus. Jezus Chrystus, ksywka Ichtys. Jestem bardzo popularny, od dwóch tysięcy lat na topie. Występuje głównie w Biblii, która jest obok Hair największym musicalem wszech czasów.

Jestem bogiem, jednym bogiem. Jestem bramą i drogą. Jestem światłem i zbawieniem. Jestem pasterzem. Serio.  

Nie wiedziałam, czy odnajdę drogę bez błądzenia. Po tym jak piekło zostało zamknięte, czy też mówiąc precyzyjniej, włączone do nieba, droga stała się mniej widoczna, a stare przewodniki (najlepszy był ten Danetgo, ale i ten Michelina nie był zły, patrz tom o Polsce) uległy dezaktualizacji.

Ponadto piekło zawsze było silnie zindywidualizowane, co oznacza mniej więcej tyle, że każdy byt wybierał i tworzył swoje własne prywatne piekło, piekiełko. Między innymi dlatego piekło zostało zamknięte. Za dużo pomysłów. Bardziej opłacało się oddać wszystko pod jurysdykcję nieba, tym bardziej, że niektóre prywatne piekła okazywały się rajami dla innych. Utrzymywanie dublujących się struktur nie znajdowało najmniejszego uzasadnienia. Wybraliśmy niebo. Piekło to przeżytek, skamielina z epoki wczesnej teogonii. Wyjątek zrobiliśmy dla tych, którzy nabierają Pewności, Że.

Dlatego też obecnie piekło zamieszkiwane jest głównie przez:

filozofów;

kapłanów;

artystów;

fanatyków rozmaitej maści, rasy, wzrostu i wagi;

fałszywych mesjaszów oraz-

kierowców wymuszających pierwszeństwo na drodze.