Polsko, dokąd teraz? /20 lat Polski w reportażach według Mariusza Szczygła/ DKK

Reportaż jaki jest - każdy widzi

Reporter przez wielkie „R”, to ktoś kto zadaje kłam rzeczywistości przekazywanej przez szerokie media, manipulacje rządu, a także ktoś, kto dociera do faktów przeoczonych, niezauważonych. Poza tym, swoją osobą staje się świadectwem prawdy, zastanego stanu rzeczy, którego „dotyka” osobiście. Dociera pod powierzchnię tematu, ponieważ są wciąż na świecie osoby  (alleluja!), których nie zadowala jednostronna informacja, lekkostrawna papka – jak to mówił Kapuściński to ludzie mający „głód głębi”, „głód poznania”. Ryszard Kapuściński, jak rasowy reporter czuwał nad tym, co na przestrzeni lat dzieje się z „jego” gatunkiem. Już w 2004 roku zauważał, że reportaż, który ściśle związany był z gazetami przestał właściwie istnieć. Reportaż z przyczyn ekonomicznych wymknął się źródłu, wyemancypował się i ewoluował, stając się  gatunkiem literackim. Reporterzy są owszem związani z gazetami, ale nie mają w nich stałych etatów – przeobrażają się w pisarzy. A jako pisarze tworzą – w granicach faktu - kompozycję, kontrapunkty. Zależnie od potrzeb tematu i wizji przekazu, trzymają się sztywnych ram sprawozdawczych, wielbią konkret, bądź porywają nas swoją płynnością, plazmadoidalnością. Typowe bezprzymiotnikowe pisanie– skrótowe, lapidarne  – jest im już obce.

A czym wyróżnia się literatura faktu na tle literatury? Na studiach uczono mnie, że brakiem fikcji literackiej. Nie chcę się tutaj wdawać w rozmyślania na temat tego, czy gdy coś piszemy, to zawsze ulegamy kreacji i nigdy tylko nie odzwierciedlamy rzeczywistości – wiadomo przecież, że nawet lustro daje zniekształcony obraz. Dobry reporter robi, co w jego mocy, by przedstawić fakty obiektywnie. Jest to trudne – między wierszami da się czasami wyczytać, po której stronie stoi autor - zwłaszcza w obliczu tematów łatwopalnych ("rydzykańci", Amway, probosz z HIV, homoseksualizm, aborcja, okupacja "Wujka" itd.), czyli tych, które prowadzą do konfliktów wartości. Jedynego typu konfliktu, który jest nierozwiązywalny – ponieważ system wartości to coś, co właściwie pozostaje niezmienne. Ewentualnie cud przeobrażenia opinii następuje, gdy ma miejsce trzęsienie ziemi burzące czyjś światopogląd. By to nastąpiło, potrzeba jednak otwartego umysłu – a jak pokazuje społeczeństwo – cuda zdarzają się rzadko. Poprę to - dosyć przewrotnym - cytatem:

Kiedy Adlai Stevenson rywalizował z Eisenhowerem w wyścigu do fotelu prezydenta Stanów Zjednoczonych, pewien jego zwolennik powiedział:

 - Panie Gubernatorze, na pana będzie głosować każdy inteligentny człowiek.

-  To za mało - odpowiedział podobno Stevenson – ja potrzebuję większości.

Wszystkie te cechy reportażu, zauważamy dosyć wyraźnie w wydanym pod redakcją Mariusza Szczygła zbiorze tekstów, wyłowionych z tych powstałych na przestrzeni ostatnich 20 lat. Oprócz tematyki – bardzo ważnej dla każdego Polaka – podczas lektury warto zwrócić uwagę na samą formę tekstów. Reportaż literacki nie stanowi już tylko narzędzia, dzięki któremu osiąga się cel. W te narzędzia wkradła się już literacka gra, charakterystyczny dla postmodernizmu eksperyment.

20 lat okiem Mariusza Szczygła

Polska nie jest krajem wesołym, tylko smutnym, to zdanie utkwiło mi najmocniej w głowie. I zaczęłam się zastanawiać: czy uderzyło mnie tak mocno, dlatego, że  tak właśnie widzę naszą rzeczywistość? Absurd jest immanentnym elementem naszego społeczeństwa, każdego społeczeństwa? Czy to on sprawia, że mimo zmian zawsze będziemy mieć wrażenie, że drepczemy w miejscu, w oczekiwaniu na jutro? Biedna, smutek, bezradność - to jedyne co mamy? Będzie weselej?

Do zbioru redaktor wybrał reportaże publikowane na przestrzeni lat w Gazecie Wyborczej, Dużym Formacie itd, autorstwa m.in.: Mariusza Szczygła, Ireny Morawskiej, Joanny Sokolińskiej, Joanny Wojciechowskiej , Karola Podgórskiego, Włodzimierza Nowaka , Wojciecha Staszewskiego, Edyty Gietki, Ewy Winnickiej, Witolda Szabłowskiego, Marcina Kołodziejczyka, Anny Fostakowskiej, Wojciecha Bojanowskiego, Pawła Piotra Reszki, Jacka Antczaka, Artura Pałysa, Lidii Ostałowskiej, Tomasza Kwaśniewskiego, Katarzyny Surmiak-Domańskiej, Pawła Smoleńskiego, Jacka Hugo-Badera, Grzegorza Sroczyńskiego, Wojciecha Tochmana. Wachlarz tematów bardzo szeroki: od prawdy o bogobojnych katolikach, dobrym podziemiu, kosztach zmian cywilizacyjnych – materialnych i moralnych, nowych nałogach, manipulacjach, pogoni za czasem, szlachetnych czynach, które są powodem do wstydu, zatracaniu się (?) wartości, gonitwie za widnokręgiem, argumencie siły, bezrefleksyjnym połykaniu tego co serwuje nam świat, ludzkich tragediach, rozkładzie z którego się buduje i tworzeniu, które gnije, do tego, co dzieje się pod polską kołderką. Momentami ulegałam złudzeniu, że czytam opowiadania. Musiałam przestawiać trybik w głowie – to fakty, nikt nie wyssał z palca tych historii. I dlatego momentami są aż tak przerażające.

Przerażające ponieważ w tym zbiorze nie pojawiają się tematy błahe ani lekkie. Trzeba czytać czujnie nawet te pozornie o czymś nieistotnym jak disco polowy gust narodowy. Każdy tekst daje podstawy do tego, by się zastanowić, wyrobić sobie zdanie. Możemy zmienić przestarzały pogląd, albo się w nim utwierdzić. Jedno jest pewne: czytając uważnie zadbamy o poszerzenie własnych horyzontów. Zmieni się nasza perspektywa postrzegania teraźniejszości, jako efektu dnia wczorajszego. Następne dwadzieścia lat to dziecko lat poprzednich. Niby oczywiste, ale często o tym zapominamy.

Pamiętajmy jednak, że POLSKA to nie żona, ani kochanka, dobro dane lub zło nakazane – Polska to jesteśmy My. Widzę w tym lustrze siebie, z kart ksiazki patrzę sobie prosto w oczy i zaczynam odczuwać niepokój, gdy się tak na siebie gapię. Czy mam tożsamość? Nie wiem. Czy Polacy mają – nie wiem czy wiedzą, nawet Ci, którzy są tego pewni? Rodzące się u czytelnika pytania, pytania, pytania, to znak dobrej literatury. Jeśli książka prowokuje do tylu refleksji, nie trzeba nic dodawać, by zachęcić bardziej do jej lektury.

Quo vadis Polsko?

Omiotła nas ogonem jedna z zawieruch historii, nie pierwsza i nie ostatnia. Nawet gdybyśmy chcieli zapomnieć, nie wyprzemy się jej. Na kościach pozostały nam ślady zrośnięć. Mimo tej pamięci, albo właśnie dzięki niej, łapczywie pragnęliśmy zmian. A one przyszły. Czy dobre? Rozliczy je historia, nam pozostaje tylko z nimi żyć. Jeśli szukacie w tej książce oceny – nie znajdziecie jej. Jako literatura faktu pozostaje bezstronna. To zapis listy zmian zauważonych i przeoczonych - które przechodziliśmy, przechodzimy i które jeszcze przed nami.

Polsko, dokąd teraz?

Czytliwość: 6/6

Wydanie:6/6

Okładka: 5/6

Ogólnie: 5,5/6

Antologia red. Mariusz Szczygieł

Tytuł: 20 lat Polski w reportażach

Wydawnictwo: Wydawnictwo Czarne

Rok wydania: 2009

Okładka: twarda

Ilość stron: 470

Cena z okładki: 49,90zł